Exanthem หมายถึง ผื่นตามผิวหนังที่มีลักษณะเฉพาะโดยมีไข้ร่วมด้วย ส่วน enanthem นั้นหมายถึง lesion ในปากเกิดร่วมกับผื่นตามผิวหนัง โรคพวก exanthem อาจแยกได้โดยเปรียบเทียบกับโรคต่างๆ ที่เป็นที่รู้จักกันดี เช่น หัด (measles) หัดเยอรมัน (rubella) และอีสุกอีใส (chicken pox) ดังแสดงไว้ในตาราง
การจัดแบ่งคำจำกัดความ และสาเหตุที่น่าจะเป็นไปได้ ได้นำมารวมกันไว้เพื่อง่ายแก่การเข้าใจ
Maculopapular rashes
โรคคล้าย measles classical measles จะมีไอมาก ตาแดงจัด ไข้สูง พบ Koplik’s spots และมี maculopapular rash ทั่วตัว ซึ่งอาจจะอยู่นานถึง 7 วัน ลักษณะทางคลินิกเช่นนี้ร้อยละ 95 เกิดจาก measles virus
โรคคล้าย rubella classical rubella จะไม่มีไข้ชัดเจน แต่จะมีผื่นสี ชมพูถึงแดงที่ไม่เป็นกลุ่มรวมกัน (non-confluent rash) ต่อมน้ำเหลืองโตทั่วไป (โดยเฉพาะอย่างยิ่ง postauricular หรือ occipital) บางครั้งมีม้ามโตและปวดข้อ สาเหตุสำคัญคือ rubella virus ส่วนสาเหตุอื่นๆ ได้แก่ adenovirus, echovirus และ coxsackievirus
โรคคล้าย roseola classical roseola เกิดในเด็กอายุต่ำกว่า 2 ปี เด็กมักมีไข้สูง 2-4 วัน สูงถึง 104ºฟ (40º ซ.) โดยที่เด็กไม่ดูเจ็บป่วยมาก แล้วอุณหภูมิจะลดลงเป็นปกติ และพบผื่นจางๆ แบบ maculopapular rash ห่างๆ คนไข้ส่วนใหญ่ มักแยกไวรัสไม่ได้ แต่ก็เชื่อว่าโรคนี้เกิดจากไวรัส พบว่า coxsackie และ echovirus สามารถทำให้เกิดโรคได้
โรคคล้าย Enterovirus โรคที่มี maculopapular rash ซึ่งไม่คล้าย measles, rubella หรือ roseola มักจะเกิดเป็นการระบาดเล็กๆ โดยเฉพาะเวลาหน้าร้อน ลักษณะที่ไม่เฉพาะเจาะจงนี้อาจเกิดจาก echovirus, coxsackievirus, adenovirus หรือ rubella virus และ measles virus ซึ่ง modify โดย anti¬body
สรุปสาเหตุของผื่นที่พบทั่วๆ ไป
โรคที่สามารถให้ลักษณะคล้าย rose spot
Rose spot พบได้บางครั้งใน typhoid fever ซึ่งลักษณะเป็นสีชมพูแดงจุดเล็ก ขนาดเส้นผ่าศูนย์กลาง 1-4 มม. มักมีเพียง 6-12 จุด และพบมากบริเวณลำตัว มักพบบ่อยว่ามีไข้สูง เพ้อคลั่ง ผื่นคล้ายๆ กัน แต่พบห่างๆ ก็อาจเกิดจาก enterovirus ได้
Erythematous rash
โรคคล้าย scarlet fever ผื่นของ classical scarlet fever เป็นผื่นสีแดง (macular rash) ซึ่งกดแล้วไม่จาง พบบริเวณในร่มผ้า ผื่นอาจดูคล้ายหรือคลำดูเหมือนกระดาษทราย บางครั้งห่างๆ บางครั้งรวมกันเป็นกลุ่ม สาเหตุเกิดจาก streptococcal pharyngitis หรือ streptococcal wound infection ซึ่งสร้าง erythrogenic toxin
Mucocutaneous lymph node syndrome (Kawasaki disease) เป็น ลักษณะกลุ่มอาการที่ไม่ทราบสาเหตุ ดูคล้าย scarlet fever นอกจากนี้การแพ้ การตากแดดหรือแม้แต่ rubella เองก็อาจดูคล้าย scarlet fever ได้
Erythema infectiosum แก้มที่แดงในบางครั้งเข้าใจผิดเป็น scarlet, erythema infectiosum มักเกิดในคนที่ไม่มีอาการ เด็กเล็กๆ จะพบมีแก้มแดง ต่อมาจะพบมีผื่นตามตัว โรคมักจะเกิดระบาด เชื่อว่าเป็นจากไวรัส แต่ไม่เคยมีการแยกเชื้อได้
Vesicular or pustular rash
โรคคล้ายอีสุกอีใส (chickenpox) มักจะมีประวัติ contact กับคนที่เป็น มีผื่นทั่วไป ซึ่งมีการเปลี่ยนแปลงตั้งแต่ระยะ vesicle สู่ pustule สู่ scab เริ่มแรกผื่นจะมีเพียง vesicle ใสๆ ที่มีฐานแดง อาจมีไข้ต่ำๆ และมีแผลตื้นๆ ใน mucous membrane ในบริเวณเดียวกันจะมีมากกว่าหนึ่งระยะของ lesion ในขณะเดียวกัน โรคนี้เกิดจาก varicella-zoster virus แต่บางครั้ง herpes virus hominis อาจก่อให้เกิดโรคซึ่งคล้ายอีสุกอีใสอย่างไม่รุนแรงได้
ส่วน smallpox นั้นไม่ปรากฏพบในประเทศไทยเป็นเวลาหลายสิบปีแล้ว การเกิดมีคนเป็นขึ้นในประเทศใดในโลก องค์การอนามัยโลกจะแจ้งให้ทราบโดยทั่วกัน
โรคคล้าย zoster ผื่นเหมือนกับพวกอีสุกอีใส แต่กระจายตาม sensory nerve dermatome มักจะเกิดจาก varicella zoster ไวรัส แต่อาจเกิดจาก herpesvirus hominis ได้ในบางโอกาส
โรคคล้าย septicemia จากแบคทีเรีย ทำให้เกิด lesion ต่างๆ
ซึ่งเปลี่ยนจาก papule ไปสู่ pustule และต่อมาเป็น hemorrhagic bullae สีม่วงเป็นสีดำหรือเป็นแผล ไข้สูงและอาจจะมี shock ร่วม เกิดจากการติดเชื้อในกระแสเลือดของ Staphylococcus aureus, Pseudomonas aeruginosa หรือ Neisseria gonorrheae.
Hand-foot-mouth syndrome เกิดจาก coxsackie virus มักพบใน หน้าร้อน มี papular, vesicular หรือ pustular rash พบมากตามฝ่ามือฝ่าเท้าและก้น แผลขาวๆ ตื้นในช่องปาก เหงือก อาจพบผื่นชนิด petechial-purpuric ได้
โรคคล้าย meningococcemia ผื่นอาจจะประกอบด้วย petechiae
(เป็น macule ขนาด 1 มม. สีชมพูกดไม่จาง ซึ่งจะเปลี่ยนต่อไปเป็นสีแดงดำและสีม่วง) และ purpuric spot (ขนาด 1-20 มม. สีแดงกดไม่จางและเปลี่ยนเร็วมากเป็นสีม่วง เหมือนรอยช้ำ) ไข้สูง toxic และความดันโลหิตต่ำมักพบเสมอ ถ้าสงสัยในการวินิจฉัยควร ให้การรักษาเหมือนกับเป็น meningococcemia การวินิจฉัยแยกโรคควรคิดถึง thrombocytopenic purpura, anaphylactoid purpura หรือ infective endocarditis
ผื่นคัน (Pruritic rash)
ผืนคล้ายรอยถูกกัด มักมี papule ซึ่งคันมาก และมีรอยเกาจนถลอก อาจจะเกิดจากยุง หมัด แมงมุมกัด
Multiforme-urticarial rash ลมพิษ (urticaria) เป็นผื่นบวมคัน และมีรอยแดงที่ไม่เป็นลักษณะที่แน่นอน มักจะมีตรงกลางซีด ส่วน erythema multiforme เป็นการวินิจฉัยโรคของผิวหนัง ซึ่งมีลักษณะเป็นผื่นแดง ไม่มีรูปร่างแน่นอน แต่มักจะมีจุดตรงกลางคล้ายเป้า (target appearance) การคันมักไม่เด่นชัด บางครั้ง 2 โรคนี้ก็ยากใน การแยกจากกัน สาเหตุอื่นๆ ที่สามารถทำให้เกิดผื่นเช่นนี้ได้แก่ enterovirus และ mycoplasma pneumoniae
ที่มา:พิเศษพงศ์ ปัทมะสุคนธ์