ยาถ่าย ยาระบาย
ยากลุ่มนี้มักเป็นสมุนไพรที่มีสารสำคัญจำพวก แอนทราควิโนนไกลโคไซด์(anthraquinone glycosides) ได้แก่ การเคี่ยวยางของว่านหางจระเข้ โกฐน้ำเต้า จนได้มาเป็นยาดำ และสมุนไพรในสกุลแคสเซีย(Cassia) ได้แก่ ฝักคูน มะขามแขก สมุนไพรสกุลเซนน่า(Senna) เช่น ชุมเห็ดเทศ ขี้เหล็ก เป็นต้น ซึ่งในทางเดินอาหารส่วนต้น สารนี้จะไม่ถูกดูดซึมหรือย่อยสลาย แต่โมเลกุลของแอนทราควิโนนไกลโคไซด์ จะถูกย่อยสลายโดยแบคทีเรียในทางเดินอาหารส่วนปลายและลำไส้ใหญ่ ได้เป็นส่วนของน้ำตาลและอะไกลโคน(aglycone) ได้แก่ อะโล-อีโมดิน(aloe-emodin) อีโมดิน(emodin) บาร์บาโลอิน(barbaloin) เซนโนไซด์เอและบี(sennoside A, B) เรอิน(rhein) คริสโซฟานอล(chrysophanol) เป็นต้น สารอะไกลโคนจะออกฤทธิ์เร่งการบีบตัวของลำไส้ใหญ่ ลดการดูดซึมน้ำกลับจากลำไส้ จึงช่วยกระตุ้นให้เกิดการขับถ่ายขึ้น แต่จะไม่มีผลต่อลำไส้เล็ก ดังนั้น ในผู้ที่มีอาการท้องผูกควรรับประทานยาประเภทนี้ในตอนกลางคืน เพื่อให้มีการเคลื่อนตัวของยาไปถึงลำไส้ใหญ่ในตอนเช้าและมีการกระตุ้นการขับถ่าย
น้ำมันละหุ่ง(castor oil)
ได้จากการบีบเมล็ดละหุ่งที่แก่จัด มีกรดไขมัน ชื่อ ริซิโนลีอิก(ricinoleic acid) เป็นสารสำคัญ ช่วยเร่งการขับถ่าย เนื่องจากมีฤทธิ์ลดการดูดซึมน้ำจากลำไส้ และกระตุ้นลำไส้ให้มีการบีบตัว ออกฤทธิ์ได้เร็วภายใน 2-6 ชั่วโมง ห้ามใช้ในสตรีมีครรภ์ เพราะสามารถกระตุ้นให้มดลูกบีบตัวได้ด้วย
ดีเกลือ หรือแมกนีเซียมซัลเฟต(magnesium sulfate)
จะช่วยดึงน้ำให้เข้ามาในลำไส้ใหญ่ ทำให้เกิดการอ่อนตัวของอุจจาระ และกระตุ้นให้เกิดการระบาย
มะขามป้อม มะขามเปียก
มีกรดอินทรีย์เป็นสารสำคัญที่ช่วยให้ออกฤทธิ์เป็นยาระบายที่ดี เช่น กรดซิตริก หรือกรดมะนาว(citric acid) กรดทาทาริก(tartaric acid)
ยาแก้ท้องเสีย
มีสารสำคัญพวกแทนนิน(tannin) ที่ออกฤทธิ์บรรเทาอาการท้องเสีย สารนี้จะพบได้เปลือกไม้ เปลือกผลไม้หลายชนิด หรือในผลไม้ที่ยังอ่อนอยู่ เช่น ในใบฝรั่ง เปลือกมังคุด เปลือกทับทิม เปลือกขี้อ้าย รากกระท้อน รากมะพร้าว รากตาล รากลาน เปลือกต้นไข่เน่า เปลือกต้นมะขาม เปลือกฝักเพกา หมาก ขนุนดิบ ใบชา ครั่ง สีเสียด เปลือกซึก เปลือกแค เปลือกมะเดื่อชุมพร ขมิ้นชัน ลูกเบญกานี โดยสารแทนนินจะมีรสฝาด มีฤทธิ์ฝาดสมาน จึงมีการตกตะกอนของโปรตีน สมุนไพรเหล่านี้เราสามารถสกัดแทนนินออกได้ง่ายๆ ด้วยน้ำร้อน ตัวยาที่มีรสฝาด มีสรรพคุณช่วยแก้อาการท้องร่วงและบิด
ที่มา:จากหนังสือวิทยาศาสตร์ในการแพทย์แผนไทย
โดยอาจารย์ ดร.อัญชลี จูฑะพุทธิ
หัวหน้างานวิจัย กลุ่มงานพัฒนาวิชาการแพทย์แผนไทยและสมุนไพร สถาบันการแพทย์แผนไทย กรมพัฒนาการแพทย์แผนไทยและการแพทย์ทางเลือก