มีมะแว้ง ใบสวาด เป็นตัวยาสำคัญ ผลมะแว้งมีรสขมขื่น เปรี้ยว ทำให้ชุ่มคอ ช่วยบรรเทาอาการระคายคอและแก้ไอ ซึ่งเป็นสมุนไพรหลักในยาตำรับประสะมะแว้งที่เป็นต้นตำรับยาสามัญประจำบ้านแผนโบราณสำหรับแก้ไอ ส่วนชะเอมเทศ(licorice) เป็นสมุนไพรจากต่างประเทศ Glycyrrhiza glabra หรือ Glycyrrhiza uralensis ในยาอำมฤควาทีจะมีสมุนไพรนี้เป็นหลัก ใช้สำหรับแก้ไอ ขับเสมหะ ในรากชะเอมเทศจะมีสาร glycyrrhizin หรือ glycyrrhizic acid จึงทำให้มีรสหวานกว่าน้ำตาลถึง 50 เท่า สารในชะเอมมีฤทธิ์ต้านอักเสบ ลดการระคายเคืองในลำคอ เนื่องจากสารนี้จะไปเคลือบเยื่อเมือกในลำคอทำให้อาการไอลดลง ในหลายประเทศจึงใช้ชะเอมเทศเป็นยาแก้ไอ ขับเสมหะ นอกจากนี้สมุนไพรที่มีรสเปรี้ยวหลายชนิด เช่น มะนาว มะขามเปียก มะขามป้อม ส้มป่อย ก็มีฤทธิ์แก้ไอ เนื่องจากมีสารสำคัญที่เป็นกรดอินทรีย์ ซึ่งมีฤทธิ์ช่วยขับเสมหะ ทำให้เกิดความชุ่มคอ
นอกจากนี้สมุนไพรที่เป็นยาแก้ไอบางชนิด เช่น มะขามป้อม และชะเอมเทศ ยังมีสรรพคุณเป็นยาบรรเทาอาการเจ็บคอด้วย โดยจะไปลดการระคายเคืองในลำคอ ทำให้ชุ่มคอ ส่วนสมุนไพรที่มีแทนนินสูง เช่น สมอเทศและเบญกานี จะช่วยบรรเทาอาการเจ็บคอได้ เนื่องจากจะออกฤทธิ์ฝาดสมานในลำคอ
-ผักคราดหรือผักคราดหัวแหวน (Spilanthes acmella) มีสารสำคัญที่มีฤทธิ์เป็นยาชาเฉพาะที่คือ spilanthol ซึ่งจะมีในใบ ช่อดอก และก้านดอก การทดลองสกัดสารทั้งต้นด้วยแอลกอฮอล์ พบว่าได้ผลเร็วกว่าการใช้ยาชา ไลโดเคน(lidocaine) แต่การออกฤทธิ์จะมีระยะเวลาที่สั้นกว่า ซึ่งอาจช่วยบรรเทาอาการเจ็บคอได้ด้วยฤทธิ์ยาชาเฉพาะที่นี้
-ฟ้าทะลายโจร (Andrographis paniculata) มีพวกแลคโตน(lactone) เป็นสารสำคัญ ได้แก่ แอนโดรกราโฟไลด์(andrographolide) และอนุพันธ์อื่นๆ ของแอนโดรกราโฟไลด์ การวิจัยทางคลินิกในประเทศไทยพบว่า เป็นสมุนไพรที่มีสรรพคุณบรรเทาอาการไข้เจ็บคอ โดยรับประทานหลังอาหารและก่อนนอนในขนาด 6 กรัมต่อวัน โดยแบ่งให้วันละ 4 ครั้งๆ ละ 1.5 กรัม
ต่อมาในต่างประเทศได้มีการศึกษาวิจัยฟ้าทะลายโจรเพื่อให้ทราบประสิทธิผลในการรักษาโรคหวัด พบว่า เมื่อให้ยาเม็ดสารสกัดฟ้าทะลายโจรที่มีแอนโดรกราโฟไลด์ และดีออกซีแอนโดรกราโฟไลด์รวมกันไม่น้อยไปกว่า 5 มิลลิกรัมต่อเม็ด ในผู้ป่วยที่เป็นไข้หวัด โดยให้วันละ 3 ครั้งๆ ละ 4 เม็ด หลังจากได้รับยาในวันที่ 2 อาการอ่อนเพลีย นอนไม่หลับ เจ็บคอ น้ำมูกไหล จะมีความรุนแรงน้อย และหลังจากได้รับยาในวันที่ 4 ความรุนแรงของอาการไอ เสมหะ น้ำมูกไหล ปวดศีรษะ อ่อนเพลีย ปวดหู นอนไม่หลับ เจ็บคอ ก็ลดน้อยลง ดังนั้น เมื่อรู้สึกว่ากำลังจะเป็นหวัด ควรรับประทานฟ้าทะลายโจรทันที เพื่อช่วยบรรเทาอาการและจะทำให้หายเร็วขึ้น
ที่มา:จากหนังสือวิทยาศาสตร์ในการแพทย์แผนไทย
โดยอาจารย์ ดร.อัญชลี จูฑะพุทธิ
หัวหน้างานวิจัย กลุ่มงานพัฒนาวิชาการแพทย์แผนไทยและสมุนไพร สถาบันการแพทย์แผนไทย กรมพัฒนาการแพทย์แผนไทยและการแพทย์ทางเลือก