มีการแบ่งตามสรรพคุณในการรักษาโรค หรืออาการต่างๆ ดังนี้
1. ยาขับลม แก้ท้องอืด ท้องเฟ้อ
-ยาประสะกะเพรา ใช้แก้อาการท้องขึ้น ท้องเฟ้อ
-ยาวิสัมพยาใหญ่ ใช้แก้อาการท้องขึ้น อืดเฟ้อ จุกเสียด
-ยาประสะกานพลู ใช้แก่อาการปวดท้องเนื่องจากธาตุในร่างกายไม่เป็นปกติ
-ยาแสงหมึก ใช้แก้อาการท้องขึ้น ปวดท้อง โดยละลายในน้ำใบกะเพราะแล้วนำไปต้ม
-ยามันทธาตุ ใช้แก้ธาตุในร่างกายไม่เป็นปกติ แก้อาการท้องขึ้น ท้องเฟ้อ
-ยาประสะเจตพังคี ใช้แก้กระษัย จุกเสียด
-ยามหาจักรใหญ่ ใช้แก้ลมซาง แก้ท้องอืดเฟ้อ
-ยาธาตุบรรจบ ใช้แก้อาการท้องขึ้น ท้องเฟ้อ นำกระเทียบ 3 กลีบมาทุบชงกับน้ำร้อน หรือนำใบกะเพรามาต้มเป็นกระสาย
2. ยาถ่าย ยาระบาย
-ยาตรีหอม ใช้เพื่อระบายพิษไข้ แก้อาการท้องผูกในเด็ก
-ยาธรณีสันฑะฆาต ใช้แก้กระษัยเส้น โรคเถาดาน และอาการท้องผูก
-ยาถ่าย ใช้แก้อาการท้องผูก
3. ยาแก้ท้องเสีย
-ยาเหลืองปิดสมุทร ใช้น้ำเปลือกลูกทับทิม หรือน้ำเปลือกแค ต้มกับน้ำปูนใสหรือน้ำสุก แก้อาการท้องเสีย
-ยาธาตุบรรจบ ใช้เปลือกแค เปลือกสะเดา หรือเปลือกลูกทับทิม ต้มกับน้ำปูนใส กินแก้อาการธาตุในร่างกายไม่ปกติ ท้องเสีย
4. ยาแก้ไข้
-ยาจันทน์ลีลา ใช้แก้อาการไข้ ตัวร้อน
-ยาประสะจันทน์แดง ใช้ละลายน้ำสุกหรือน้ำดอกมะลิ กินแก้ไข้ตัวร้อน กระหายน้ำ
-ยาแสงหมึก ใช้ละลายน้ำดอกไม้เทศ กินแก้ไข้ตัวร้อน
5. ยาแก้ร้อนใน
-ยาเขียวหอม ใช้กินแก้ร้อนใน กระหายน้ำ แก้อาการตัวร้อน
6. ยาบรรเทาหัด อีสุกอีใส
-ยามหานิลแท่งทอง ใช้กินแก้ไข้ กระหายน้ำ แก้หัด อีสุกอีใส
-ยาเขียวหอม ใช้น้ำรากผักชีละลายแล้วนำไปต้ม ใช้กินและชโลมแก้พิษหัด อีสุกอีใส
7. ยาแก้ไอ
-ยาอำมฤควาที ใช้ละลายกับน้ำมะนาว ใส่เกลือเล็กน้อย นำมาจิบหรือกวาดคอ แก้อาการไอ ขับเสมหะ
-ยาประสะมะแว้ง ใช้ละลายกับน้ำมะนาว ใส่เกลือเล็กน้อย ใช้อมหรือดื่มเพื่อแก้ไอ แก้เสมหะ
-ยาแสงหมึก ใช้น้ำลูกมะแว้งเครือ หรือลูกมะแว้งต้นมาละลายด้วยกัน ใช้กวาดคอ
8. ยาแก้ลมวิงเวียน
-ยาหอมเทพจิต ใช้แก่อาการเป็นลม บำรุงหัวใจ
-ยาหอมทิพโอสถ ละลายกับน้ำดอกไม้หรือน้ำต้มสุก กินแก้ลม วิงเวียน
-ยาหอมอินทจักร์ ละลายกับน้ำดอกมะลิ ดื่มแก้อาการของลมบาดทะจิต
-ยาหอมนวโกฐ นำมาต้มกับน้ำลูกผักชี หรือเทียนดำ กินแก้ลม คลื่นเหียน อาเจียน
9. ยาบำรุงโลหิต
-ใช้กินเพื่อบำรุงโลหิต
10. ยาแก้ประจำเดือนไม่ปกติ
-ยาประสะไพล ใช้แก้อาการจุกเสียด แก้อาการระดูไม่ปกติ ช่วยขับน้ำคาวปลา
11. ยาขับน้ำคาวปลา
-ยาไฟประลัยกัลป์ ใช้ขับน้ำคาวปลาของสตรีหลังคลอดบุตร ช่วยให้มดลูกเข้าอู่เร็วขึ้น
-ยาไฟห้ากอง ช่วยขับน้ำคาวปลาในสตรีหลังคลอดบุตร ทำให้มดลูกเข้าอยู่ได้เร็วขึ้น
12. ยาแก้ซางตานขโมย
-ยาประสะเปราะใหญ่ ใช้น้ำดอกไม้เทศ หรือน้ำต้มสุกละลายแล้วดื่มเพื่อถอนพิษไข้ตานซางในเด็ก หรือนำมาผสมน้ำต้มสุกใช้สุมกระหม่อมเด็กก็ได้
ที่มา:จากหนังสือวิทยาศาสตร์ในการแพทย์แผนไทย
โดยอาจารย์ ดร.อัญชลี จูฑะพุทธิ
หัวหน้างานวิจัย กลุ่มงานพัฒนาวิชาการแพทย์แผนไทยและสมุนไพร สถาบันการแพทย์แผนไทย กรมพัฒนาการแพทย์แผนไทยและการแพทย์ทางเลือก