แนวคิดของคัมภีร์สมุฏฐานวินิจฉัย
หลักการแพทย์แผนไทยโบราณมีคัมภีร์สมุฏฐานวินิจฉัยเป็นแก่นแท้ หากใครรู้แท้ก็จัดว่าเป็นสฏฐญาณแพทย์ มีเนื้อหาคล้ายวิชาวิทยาการระบาด ที่ศึกษาเกี่ยวกับธรรมชาติของการเจ็บไข้ได้ป่วย สาเหตุ การดำเนินของโรค ซึ่งร่างกายของคนเราจะประกอบไปด้วยธาตุทั้ง 4 แบ่งขันธ์ 5 แบบหยาบๆ เป็นรูปกับนาม หรือกายกับจิต แบ่งตัวรูปออกเป็นสองคือ มหาภูตรูป คือ ดิน น้ำ ลม ไฟ และอุปทายรูป มหาภูตรูปได้แก่ ความเป็นหญิงชาย ความรู้สึก การเห็น การรู้รส กลิ่น การได้ยินเสียง การสัมผัสเย็นร้อนอ่อนแข็ง อากาศ หรือการมีแก๊สอยู่ในช่องว่างของร่างกาย ชีวิตที่มีขันธ์ 5 นี้จะอยู่ท่ามกลางธรรมชาติที่เป็นจริง เมื่อเกิดมาแล้วจะมีธาตุเจ้าเรือนเดิมที่มีจุดอ่อนแข็งมาแต่แดนเกิด หรือเปรียบได้กับสารพันธุกรรม เมื่อเกิดมาแล้วก็ต้องปรับตัวเพื่อเผชิญกับอากาศ ความร้อน ความเย็น ฝน ลมตามฤดูกาล ต้องเผชิญกับความชรา การเกิด แก่ เจ็บ ตาย การมีพฤติกรรมการกินที่ถูกต้อง การพักผ่อน การปรับปรุงอิริยาบถ การปรับปรุงสิ่งแวดล้อม การพัฒนาจิตและทำจิตให้สงบ การทำงานที่พอดี จะเป็นสิ่งที่ทำให้ชีวิตมีทุกข์น้อยที่สุด หรือเรียกว่า ทางสายกลางนั่นเอง
1. ขอบเขตของเนื้อหาคัมภีร์สมุฏฐานวินิจฉัย
คัมภีร์สมุฏฐานวินิจฉัยจะว่าด้วยธาตุสมุฏฐานเพื่อให้รู้ถึงลักษณะต่างๆ แหล่งกำเนิดของโรคที่เกิดกับสัตว์โลกมากมาย เมื่อมีเหตุสมุฏฐานอย่างใดอย่างหนึ่งเกิดขึ้นก็จะทำให้เกิดโรคตามมา ทำให้เกิดความทุกข์ ลุกนั่งไม่สะดวก และเหตุอื่นๆ มากมาย
คัมภีร์สมุฏฐานจะกล่าวถึงโรคที่ถูกกำหนดด้วยธาตุทั้ง 4 คือ ธาตุสมุฏฐาน ฤดูสมุฏฐาน อายุสมุฏฐาน และกาลสมุฏฐาน แพทย์ต้องเป็นผู้มีความรู้จริง ประกอบไปด้วยวิจารณปัญญา จึงจะประกอบยาทำให้หายจากโรคได้จึงจะได้ชื่อว่า เสฏฐญาณแพทย์ หากแพทย์ไม่รู้จริงก็จะได้ชื่อว่า เป็นมิจฉาญาณแพทย์
2. สาระสำคัญของคัมภีร์สมุฏฐานวินิจฉัย
คัมภีร์สมุฏฐานวินิจฉัยจะว่าด้วยกองพิกัดแห่งสมุฏฐาน 4 ประการคือ ธาตุสมุฏฐาน 1 ฤดูสมุฏฐาน 1 อายุสมุฏฐาน 1 กาลสมุฏฐาน 1 ซึ่งเหล่านี้เป็นที่ตั้งแห่งภูมิโรคและภูมิแพทย์
มีมูลเหตุของการเกิดโรคอีก 2 ประการในคัมภีร์เวชศึกษา คือ ประเทศสมุฏฐาน และพฤติกรรมก่อเกิดโรค
การแพทย์แผนไทยมีหลักการทางวิทยาศาสตร์ คล้ายหลักวิทยาการระบาด โรคภัยไข้เจ็บที่เกิดขึ้นจะเกี่ยวข้องกับ เพศ อายุ สิ่งแวดล้อม ฤดูกาล สถานที่ การสังเกตธรรมชาติของชีวิตที่เปลี่ยนแปลงไปจะแสดงถึงการเป็นวิทยาศาสตร์แบบสังเกต การระบุเกี่ยวกับพฤติกรรมที่สำคัญ เช่น การกิน อยู่ เพศสัมพันธ์ การกลั้นอุจจาระปัสสาวะ การพัฒนาทางจิต ล้วนแสดงถึงความเป็นวิทยาศาสตร์ที่หล่อหลอมภูมิปัญญาของคนไทย ยาและอาหารจากสมุนไพรกำลังได้รับการพิสูจน์เหตุผลทางวิทยาศาสตร์ จึงกล่าวได้ว่า การแพทย์แผนไทยเป็นวิทยาศาสตร์แบบสังเกตของคนไทยสมัยโบราณ
ที่มา:จากหนังสือวิทยาศาสตร์ในการแพทย์แผนไทย
โดยอาจารย์แพทย์หญิงเพ็ญนภา ทรัพย์เจริญ
รองอธิบดีกรมพัฒนาการแพทย์แผนไทยและการแพทย์ทางเลือก