ในตำรับยาแผนโบราณมีสมุนไพรที่เป็นพืชวัตถุที่อนุญาตให้ใช้ได้ แต่การรับประทานในแต่ละมื้อจะไม่ให้เกินขนาดที่กำหนด ซึ่งมีอยู่ด้วยกัน 16 ชนิดคือ
1. โกฐกะกลิ้ง(Nux vomica) Strychnos nux-vomica Linn.) ยกเว้นยาที่ผลิตขึ้นสำหรับรับประทานในมื้อหนึ่งโดยมีโกฐกะกลิ้งไม่เกิน 60 มิลลิกรัม
2. รากเจตมูลเพลิงขาว (Plumbago zeylanica Linn.) ยกเว้นยาที่ผลิตขึ้นสำหรับรับประทานในมื้อหนึ่ง โดยมีรากเจตมูลเพลิงขาวคิดเป็นน้ำหนักรากแห้งไม่เกิน 1 กรัม
3. รากเจตมูลเพลิงแดง (Plumbago indica Linn.) ยกเว้นยาที่ผลิตขึ้นสำหรับรับประทานในมื้อหนึ่ง โดยมีรากเจตมูลเพลิงแดงคิดเป็นน้ำหนักรากแห้งไม่เกิน 1 กรัม
4. เมล็ดตีนเป็ดทราย (Cerbera manghas Linn.) ยกเว้นยาที่ผลิตขึ้นสำหรับใช้ภายนอก
5. เมล็ดตีนเป็ดน้ำ (Cerbera odollam Gaertn. ยกเว้นยาที่ผลิตขึ้นสำหรับใช้ภายนอก
6. พญามือเหล็ก (Strychnos lucida R. Br. (Strychnos roborans A. W. Hill.) ยกเว้นยาที่ผลิตขึ้นสำหรับรับประทานในมื้อหนึ่ง โดยมีเนื้อไม้และ/หรือเปลือกพญามือเหล็กคิดเป็นน้ำหนักเนื้อไม้และ/หรือเปลือกแห้งไม่เกิน 60 มิลลิกรัม
7. เมล็ดในพญามือเหล็กเถา (Strychnos ignatii Bergius (Strychnos krabiensis A.W.Hill.) ยกเว้นยาที่ผลิตขึ้นสำหรับรับประทานในมื้อหนึ่ง โดยมีเมล็ดในพญามือเหล็กเถาไม่เกิน 60 มิลลิกรัม
8. รง (Garcinia acuminate Planch.&Trinan, G. hanburyi Hook, G. Morella Desrouss. ยกเว้นยาที่ผลิตขึ้นสำหรับรับประทานในมื้อหนึ่งโดยมีรงไม่เกิน 60 มิลลิกรัม
9. รากระย่อม (Rauvolfia serpentine Benth. ex Kurz ยกเว้นยาที่ผลิตขึ้นสำหรับรับประทานในมื้อหนึ่ง โดยมีรากระย่อมคิดเป็นน้ำหนักรากแห้งไม่เกิน 50 มิลลิกรัม
10. เมล็ดในราชดัด Brucea javanica Merr.(Brucea amarissima Desv. Ex Gomes, B. sumatrana Roxb.) ยกเว้นยาที่ผลิตขึ้นสำหรับรับประทานในมื้อหนึ่ง โดยมีผลราชดัดคิดเป็นน้ำหนักเมล็ดในราชดัดไม่เกิน 500 มิลลิกรัม
11. ลำโพง (Datura alba Nees., D. fastuosa Linn., D. metel Linn., D. stramonium Linn. ยกเว้นยาที่ผลิตขึ้นสำหรับรับประทานในมื้อหนึ่ง โดยมีรากลำโพงที่สุมแล้วคิดเป็นน้ำหนักรากแห้งไม่เกิน 75 มิลลิกรัม และยาที่ผลิตขึ้นโดยมีส่วนประกอบของใบและ/หรือดอกลำโพงอยู่ไม่เกินร้อยละ 15 ของปริมาณตัวยาทั้งหมด สำหรับใช้สูบ
12. ยางสลัดได (Euphorbia antiquorum Linn., E. trigona Haw. ยกเว้นยาที่ผลิตขึ้นสำหรับรับประทานในมื้อหนึ่ง โดยมียางสลัดไดไม่เกิน 130 มิลลิกรัม
13. เมล็ดสารพัดพิษ (Sophora tomentosa Linn.) ยกเว้นยาที่ผลิตขึ้นสำหรับรับประทานในมื้อหนึ่ง โดยมีเมล็ดสารพัดพิษไม่เกิน 100 มิลลิกรัม
14. โหราเดือยไก่ (Aconitum kusnezoffii Reichb. ยกเว้นยาที่ผลิตขึ้นสำหรับรับประทานในมื้อหนึ่ง โดยมีโหราเดือยไก่ที่ทำให้หมดความเป็นพิษแล้วไม่เกิน 2.5กรัม และยาที่ผลิตเพื่อใช้ภายนอกด้วย
15. โหราบอน Aconitum carmichaeli Debx. (Aconitum chinense Auch. non Paxt) ยกเว้นยาที่ผลิตขึ้นสำหรับรับประทานในมื้อหนึ่ง โดยมีโหราบอนที่ทำให้หมดความเป็นพิษแล้วไม่เกิน 4 กรัม และยาที่ผลิตเพื่อใช้ภายนอกด้วย
16. ยาสมุนไพรที่ได้จากพฤกษชาติ ที่มีชื่อทางวิทยาศาสตร์ว่า Ephedra equisetina Bge., E. gerardiana Wall., E. intermedia Schrenk et Mey., E. sinica Stapf. ยกเว้นยาที่ผลิตขึ้นสำหรับรับประทานในมื้อหนึ่ง โดยมีลำต้นและ/หรือกิ่งของเฟเฟดรา(Ephedra) คิดเป็นน้ำหนักลำต้นและ/หรือกิ่งแห้งไม่เกิน 2 กรัม
ยาสมุนไพรดังกล่าวที่ผลิตขึ้น เด็กอายุต่ำกว่า 9 ขวบ และสตรีมีครรภ์ ไม่ควรใช้
สัตว์วัตถุในยาสมุนที่ยกเว้นให้ใช้ได้ในตำรับยาแผนโบราณ โดยในมื้อหนึ่งจะกำหนดขนาดที่รับประทานไว้ มีอยู่ 2 ชนิดคือ
1. ยาสมุนไพรที่ได้จากสัตว์ที่มีชื่อทางวิทยาศาสตร์ว่า Bufo bufo gargarizans Cantor, B. melanostictus Schneider, B. vulgaris Lour. ยกเว้นยาที่ผลิตขึ้นสำหรับรับประทานในมื้อหนึ่ง โดยมีน้ำพิษ(venom)ของคางคกไม่เกิน 2 มิลลิกรัม
2. ยาสมุนไพรที่ได้จากสัตว์ที่มีชื่อทางวิทยาศาสตร์ว่า Mylabris phalerata Pall. (Mylabris sidae Fabr.), M. pustulata Thunb., M. cichorii Linn., Mylabris spp. ยกเว้นยาที่ผลิตขึ้นโดยมีแมลงเต่าบ้านและ/หรือแมลงในตระกูลมิลบริส(Mylabris)ที่คั่วแล้ว สำหรับใช้ภายนอกในขนาดไม่เกินครั้งละ 50 มิลลิกรัม
ธาตุวัตถุในยาสมุนไพรที่ใช้ได้ในตำรับยาแผนโบราณ โดยขนาดรับประทานในมื้อหนึ่งจะมีการกำหนดไว้ มีอยู่ด้วยกัน 8 ชนิดคือ
1. สารหนูและ/หรือสารประกอบออกไซด์ของสารหนู (Arsenic (As) and/or Arsenic oxides) ยกเว้นยาที่ผลิตขึ้น โดยมีสารหนูและ/หรือสารประกอบออกไซด์ของสารหนูรวมกันอยู่เมื่อคำนวณออกมาแล้ว ต้องมีปริมาณของสารหนูได้ไม่เกิน 4 ส่วนในล้านส่วน ในเด็กอายุต่ำกว่า 9 ขวบ และสตรีมีครรภ์ห้ามใช้ยาดังกล่าว
2. กำมะถันแดง หรือหรดาล หรือหรดาลแดง หรือมโนศิลา(Arsenic disulphide (As2S2) ยกเว้นยาที่ผลิตขึ้น โดยมีกำมะถันแดงไม่เกินร้อยละ 5 ของปริมาณตัวยาทั้งหมด สำหรับใช้ภายนอก
3. ชาดก้อน ชาดจอแส ชาดผง ชาดหรคุณจีน ซึ่งมี Mercuric sulphide(HgS) เป็นส่วนประกอบสำคัญ ยกเว้นยาที่ผลิตขึ้นสำหรับรับประทานในมื้อหนึ่ง โดยมีชาดก้อน และ/หรือชาดจอแส และ/หรือชาดผง และ/หรือชาดหรคุณจีนไม่เกิน 30 มิลลิกรัม และยาที่ผลิตเพื่อใช้ภายนอก
4. น้ำประสานทอง (Sodium borate or Borax(Na2B4O7.10H2O)) ยกเว้นยาที่ผลิตขึ้นสำหรับรับประทานในมือหนึ่ง โดยมีน้ำประสานทองไม่เกิน 25 มิลลิกรัม
5. ปรอท (Mercury) ยกเว้นยาที่ผลิตขึ้นโดยมีปรอทไม่เกินร้อยละ 10 ของปริมาณตัวยาทั้งหมด สำหรับใช้ภายนอก
6. ฝุ่นจีน หรือยาสมุนไพรที่ได้จากแร่ ที่มีBasic lead carbonate[2PbCO3.Pb(OH)2] เป็นส่วนประกอบสำคัญ ยกเว้นยาที่ผลิตขึ้น โดยมีฝุ่นจีนหรือยาสมุนไพรที่ได้จากแร่ ที่มีส่วนประกอบสำคัญเป็น Basic lead carbonate และ/หรือ สารประกอบของตะกั่วอื่นๆ รวมอยู่ ซึ่งคำนวณแล้วจะได้ปริมาณของตะกั่วไม่เกินร้อยละ 13 ของปริมาณตัวยาทั้งหมด ใช้สำหรับภายนอก
7. เสน Lead oxide (Pb3O4) ยกเว้นยาที่ผลิตขึ้น โดยมีเสน และ/หรือสารประกอบอื่นของตะกั่ว คำนวณรวมกันเป็นปริมาณของตะกั่วไม่เกินร้อยละ 13 ของปริมาณตัวยาทั้งหมด สำหรับใช้ภายนอก
8. หรดาลกลีบทอง (Orpiment) Arsenic trisulphide (As2S3) ยกเว้นยาที่ผลิตขึ้น โดยมีหรดาลกลีบทองไม่เกินร้อยละ 5 ของปริมาณตัวยาทั้งหมด สำหรับใช้ภายนอก
ที่มา:จากหนังสือวิทยาศาสตร์ในการแพทย์แผนไทย
โดยอาจารย์ ดร.อัญชลี จูฑะพุทธิ
หัวหน้างานวิจัย กลุ่มงานพัฒนาวิชาการแพทย์แผนไทยและสมุนไพร สถาบันการแพทย์แผนไทย กรมพัฒนาการแพทย์แผนไทยและการแพทย์ทางเลือก