1. ประเทศสมุฏฐาน
บุคคลเกิดที่น้ำจืดน้ำเค็ม หมายเปือกตมเป็นมากมาย ชื่อว่ากัณห์ประเทศมี เกิดโรคเพราะเสมหะ แลลมแล่นล่วงวิถีกล้ากว่ากำเดาดี แลโลหิตสิ้นทั้งปวง
บุคคลเกิดที่กรวดทรายศิลาพูน น้ำน้อยไพบูลย์ หมู่ที่ตั้งเร่งสังเกต มีนามพึงบัญญัติซึ่งสาครประเทศ ผิไข้ย่อมอาเพศ เพื่อโลหิตกำเดาทำ กล้ากว่าเสมหะลม
บุคคลเกิดประเทศเลิศด้วยกรวดทราย เปือกตมศิลาลาย ทั้งน้ำจืดน้ำเค็มหนอง ชื่อสาธารณประเทศประเภทโรค ย่อมมูลมองระคนเจือ ทั้งผองทั้งเลือดลมกำเดาดี เจือโทษทั้งเสมหะ
หลักการทางวิทยาการระบาดของประเทศสมุฏฐาน จะเป็นโรคบางชนิดที่เกิดขึ้นในท้องถิ่นหนึ่งๆ เท่านั้น โรคที่เกิดขึ้นจะเกี่ยวกับสภาพแวดล้อม ซึ่งมีภูมิประเทศอยู่หลายแบบในประเทศไทย เช่น ภาคใต้ จะเป็นแบบชายทะเลน้ำเค็มเปลือกตม ภาคกลาง จะเป็นแบบลุ่มแม่น้ำ น้ำฝนเปลือกตม ภาคอีสาน จะเป็นแบบน้ำฝนกรวดทราย และภาคเหนือ จะเป็นแบบภูเขาสูง เป็นต้น เพื่อให้ได้ข้อสรุปที่ชัดเจนยิ่งขึ้น ควรมีการสังคายนาข้อความตามคัมภีร์และตามความรู้ของหมอพื้นบ้านให้ตรงกับปัจจุบัน
2. พฤติกรรมก่อโรค
หนึ่งโรคจะบังเกิด ด้วยเหตุหกเป็นมูลมา อาหารผิดเวลาแล อื่นนักจนเหลือการณ์ หนึ่งเสพย์ซึ่งเมถุน มักมากมุ่นเหลือประมาณ กลางวันบ่วิจารณ์ นอนมากนักย่อมมิดี กลางคืนนอนมิหลับ หนึ่งมักโกรธมักโกรธี มูตรคูถผูกกลั้นมี พ้นเวลาโทษมหันต์ เหตุหกแม้ใครมี โรคจะมีเป็นแม่นมั่น ผู้แพทย์พึงสำคัญ เหตุเกิดโรคหกสถาน
การแพทย์แผนปัจจุบันก็ได้ให้ความสำคัญกับโรคทางพฤติกรรมเป็นอย่างมาก ทั้งในเรื่องการกินให้ครบห้าหมู่ ไม่กินมากเกินไปจนเกิดโรคอ้วน หรือไม่กินน้อยเกินไปจนขาดสารอาหาร ให้กินอาหารที่สะอาดปราศจากเชื้อโรค ให้มีการพักผ่อนที่เพียงพอ ไม่หมกมุ่นทางเพศมากเกินไป ไม่กลั้นอุจจาระจนเป็นนิสัย เพราะอาจทำให้เกิดโรคริดสีดวง ลำไส้อักเสบ หรือมะเร็งได้ การไม่กระทบกับอากาศที่ร้อนหรือเย็นจัดเกินไป และการพัฒนาจิตด้วยการนั่งสมาธิภาวนาเพื่อให้จิตใจสงบ เพราะเมื่อเกิดปัญหาทางจิตก็จะส่งผลถึงทางกายด้วย
3. ข้อห้าม 11 ประการ
หนึ่งเล่าเมื่อกล่าวความ โทษห้ามสิบเอ็ดประการ แรกไข้ค่ำมืดยาม เย็นห้ามผู้ไข้อย่าอาบน้ำ อย่าทาซึ่งของหอม ห้ามเสพเมถุน อย่าขัดสรีระร่ำระบมช้ำ อย่าให้นอนกลางวัน อย่ากอกโลหิตร้ายออกจากกาย อย่าโกนซึ่งศีรษะหนวดเคราให้กรมฉวี อย่าโกรธพิโรธมี อย่าให้นอนตากแดดลม อย่ากินคาวมีมัน
การปฏิบัติตัวในข้อห้าม 11 ประการเป็นการปฏิบัติทั่วไป การกอกโลหิตโดยการเอาเลือดออกอาจใช้ปลิงดูดออกเพื่อรักษาโรคอย่างใดอย่างหนึ่ง ของหอมบางอย่างอาจเป็นพิษจึงห้ามทาและขัดสีร่างกาย แต่ก็ขึ้นอยู่กับชนิดของโรค ซึ่งบางโรคอาจจะช่วยรักษาให้ดีขึ้นก็ได้ หากมีไข้ก็ควรใช้วิธีเช็ดตัว เพราะถ้าอาบน้ำอาจทำให้มีไข้ขึ้นมากกว่าเดิมก็ได้
ที่มา:จากหนังสือวิทยาศาสตร์ในการแพทย์แผนไทย
โดยอาจารย์แพทย์หญิงเพ็ญนภา ทรัพย์เจริญ
รองอธิบดีกรมพัฒนาการแพทย์แผนไทยและการแพทย์ทางเลือก