ทางเดินของเส้นสหัสรังสีตามแผนนวดฉบับหลวง รัชกาลที่ 5
เอ็นเส้นหนึ่งชื่อว่า สหัสรังสี นั้น แล่นออกมาแต่นาภี แล้วก็แล่นลงไปตามต้นขา ไปตลอดเอาเท้าซ้ายแล้วก็กลับย้อนขึ้นมาตามแข้งซ้าย แล้วขึ้นไปเอาหัวนมซ้าย แล้วแล่นเข้าไปแตกออกเป็นรากจักษุเบื้องซ้าย นั้นแล
ทางเดินของเส้นสหัสรังสีตามตำราโรคนิทานคำฉันท์ 11
หนึ่งหัสรังษีเอ็น อันเส้นนี้ท่านพิปราย
ในอุทรข้างซ้ายหมาย แล่นลงไปโดยต้นขา
ตลอดลงฝ่าเท้าเล่า แล่นผ่านเอานิ้วบาทา
ต้นนิ้วสิ้นทั้งห้า ย้อนขึ้นมาข้างซ้ายพลัน
ตลอดทอดเต้านมซ้าย แล่นผันผายข้างคอนั้น
ลอดขากันไกลพลัน สุดเส้นนั้นเปนรากตา
ทางเดินของเส้นสหัสรังสีสรุปได้ดังนี้
เส้นนี้มีตำแหน่งอยู่บริเวณใต้สะดือประมาณ 3 นิ้วมือ ลงไปที่ด้านในของต้นขาซ้าย ผ่านหน้าแข้งด้านในไปที่ฝ่าเท้า ผ่านบริเวณต้นนิ้วเท้าทั้ง 5 แล้วย้อนมาด้านนอกของขอบฝ่าเท้า ขึ้นมาด้านนอกของหน้าแข้งและต้นขา ไปยังด้านหน้าชายโครง ผ่านหัวนมซ้าย เข้าไปใต้คาง และสิ้นสุดที่ตาซ้าย
ลมประจำเส้นสหัสรังสี(หัสรังษี), (หัสฤดี) และการเกิดโรค
ลมอัคนิวาตคุณ หรือลมจักขุนิวาต เป็นลมประจำเส้นสหัสรังสี มักเกิดขึ้นในวันศุกร์ มีสาเหตุมาจากการกินของหวานและมันเข้าไปมาก ทำให้มีอาการวิงเวียน ปวดบริเวณกระบอกตา ทำให้ลืมตาไม่ขึ้น
วิธีแก้ลมประจำเส้นสหัสรังสี
ตาจะหายจากอาการพร่ามัวได้ เมื่อใช้วิธีนวดบริเวณท้อง แล้วไล่ไปตามเส้นทั้งสองที่บริเวณต้นคอ
ความเด่นของ 2 เส้นนี้ ส่วนใหญ่จะเกี่ยวข้องกับตาทั้ง 2 ข้าง และจุดตั้งแต่คอไปถึงใบหน้าด้านบน ในทางกายวิภาคศาสตร์สามารถอธิบายได้ง่าย แต่ส่วนที่ยังอธิบายได้ยากก็คือ บริเวณเท้า จุดที่ทำให้หลับให้ตื่นมักเป็นจุดที่น่าสนใจ ซึ่งจุดนี้จะอยู่บริเวณท้องน้อยด้านขวากับบริเวณท้องขาใต้เข่า แต่การกำหนดจุดที่แน่นอนยังไม่พบว่ามีผู้มีประสบการณ์จริงที่จะทำได้ จึงวางตำแหน่งจุดนี้ไว้ตามตำราเดิม
แนวจุดนวดด้านหน้าตามเส้นสหัสรังสี
| จุดนวด | ตำแหน่งจุดบนร่างกาย |
| แก้ลมผิวจักษุแห้ง | แนวเส้นกึ่งกลางหัวลงมาถึงตีนผม |
| แก้จักษุซ้าย | หัวคิ้วข้างซ้าย |
| แก้ลมปะกังมีพิษข้างซ้าย | บริเวณขมับ |
| แก้จักษุขวา | หัวคิ้วข้างขวา |
| แก้ลมแสบจักษุ | แนวเส้นบริเวณข้างต้นคอลงมาถึงไหปลาร้า |
| แก้ลมปวดหว่างคิ้ว | แนวเส้นบริเวณข้างต้นคอลงมาถึงไหปลาร้า |
| แก้ลมเคืองจักษุ | แนวเส้นบริเวณข้างต้นคอลงมาถึงไหปลาร้า |
| แก้ลมปวดหลังจักษุ | แนวเส้นบริเวณข้างต้นคอลงมาถึงไหปลาร้า |
| แก้ลมเขม่นจักษุ | แนวเส้นบริเวณข้างต้นคอลงมาถึงไหปลาร้า |
| แก้ลมจักษุแดง | แนวเส้นบริเวณข้างต้นคอลงมาถึงไหปลาร้า |
| แก้ลมเกิดแต่ตับ | ไม่สามารถอธิบายได้ |
| แก้ลมเกิดแต่ปอด | ไม่สามารถอธิบายได้ |
| แก้ลมอุทรวาตา | บริเวณท้อง |
| แก้จักษุเพื่อเตโช | ไม่สามารถอธิบายได้ |
| แก้ลมมิให้นอนหลับ | เส้นเลือดแดงใหญ่บริเวณท้องน้อย |
| แก้ลมขึ้นจักษุเพื่อกล่อน | ไม่สามารถอธิบายได้ |
| แก้ลมในจักษุเพื่อช้ำ | ไม่สามารถอธิบายได้ |
แนวจุดนวดด้านหลังตามเส้นสหัสรังสี
| จุดนวด | ตำแหน่งจุดบนร่างกาย |
| แก้ลมทำให้น้ำจักษุไหล | แนวเส้นข้างฐานกะโหลกขึ้นไปบนศีรษะ |
| แก้ลมเคืองจักษุ | แนวเส้นข้างฐานกะโหลกขึ้นไปบนศีรษะ |
| แก้ลมทำให้แสบจักษุ | แนวเส้นข้างฐานกะโหลกขึ้นไปบนศีรษะ |
| แก้ลมทำให้แสบจักษุ | แนวเส้นข้างฐานกะโหลกขึ้นไปบนศีรษะ |
| แก้ลมทำให้จักษุวิง | แนวเส้นข้างฐานกะโหลกขึ้นไปบนศีรษะ |
| แก้ลมทำให้จักษุเป็นกุ้งยิง | บริเวณขอบปีกสะบักด้านใน |
| แก้ลมจักษุเป็นกุ้งยิง | บริเวณขอบปีกสะบักด้านใน |
| แก้ลมเบื้องต่ำกำเริบ | บริเวณขอบปีกสะบักด้านใน |
| แก้ลมทำให้จักษุพร่า | บริเวณขอบปีกสะบักด้านใน |
| แก้นอนมิหลับ | บริเวณเอวเหนือกระเบนเหน็บ |
| แก้ลมให้นอนหลับ | บริเวณเอวเหนือกระเบนเหน็บ |
| แก้ลมกระทำให้หลับ | ไม่สามารถอธิบายตำแหน่งได้แน่นอน |
| แก้ลมหลับไม่มีสติ | ไม่สามารถอธิบายตำแหน่งได้แน่นอน |
| แก้ลมให้เสียจักษุ | บริเวณเท้าแต่ตำแหน่งที่ชัดเจนไม่สามารถอธิบายได้ |
| แก้ลมทำให้เสียดแทงจักษุ | บริเวณเท้าแต่ตำแหน่งที่ชัดเจนไม่สามารถอธิบายได้ |
| แก้ลมขึ้นจักษุเพื่อกล่อน | บริเวณเท้าแต่ตำแหน่งที่ชัดเจนไม่สามารถอธิบายได้ |
| แก้จักษุเพื่ออันทพฤกษ์ | บริเวณเท้าแต่ตำแหน่งที่ชัดเจนไม่สามารถอธิบายได้ |
ที่มา:จากหนังสือวิทยาศาสตร์ในการแพทย์แผนไทย
โดย: ผู้ช่วยศาสตราจารย์ ดร.มุกดา ตันชัย
ผู้ช่วยศาสตราจารย์ประจำสาขาวิชาพยาบาลศาสตร์ มหาวิทยาลัยสุโขทัยธรรมาธิราช และ
อาจารย์อภิชาต ลิมติยะโยธิน
อาจารย์พิเศษสถานการแพทย์แผนไทยประยุกต์ คณะแพทย์ศาสตร์ศิริราชพยาบาล มหาวิทยาลัยมหิดล